“Ik roep ambtelijk Nederland op de politiek meer te betrekken bij datagedreven werken en dit niet alleen te zien als uitvoerende taak.”

De gemeente heeft behoefte aan informatie: we willen bijvoorbeeld weten hoeveel afval er wordt verwerkt, op welke wijze er hulp wordt geboden door het sociaal domein en hoeveel geld er wordt uitgegeven aan veiligheid. Om deze informatie te verkrijgen, maken we bij gemeenten steeds meer gebruik van datagedreven technologie. Deze technologie heeft veel voordelen, maar het is ook een middel waarbij de impact vaak verder reikt dan waar het in eerste instantie voor bedoeld is. De publieke waarden van burgers worden hierdoor geraakt (privacy, autonomie, veiligheid, controle over technologie, menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en machtsverhoudingen). Het beschermen van deze publieke waarden is de verantwoordelijkheid van lokale volksvertegenwoordigers. Zij stellen kaders op over welke wijze datagedreven technologie onze leefwereld mag bepalen. Helaas gebeurt dit niet altijd; datagedreven werken wordt vaak gezien als ‘bedrijfsvoering’ en is daarmee van de ambtelijke organisatie. Handig om dit op deze wijze praktisch te organiseren, maar dit is niet de plek om kaders te stellen over de invloed van datagedreven technologie op onze leefwereld.

Datagedreven werken en onze leefwereld

Datagedreven werken is in hoge mate wederkerig;

• de uitkomsten van een datagedreven project: het meten van veel overlast in een wijk; 
• kan ons handelen en beleid beïnvloeden: inzetten meer handhaving of politiecontrole met een streng beleid;
• waardoor de leefwereld kan veranderen: meer boetes en arrestaties in die betreffende wijk;
• waarmee de data wederom verandert: meer meldingen van geweld en agressie;
• etc.

De inwerking van datagedreven werken op onze publieke waarden en onze leefwereld heeft invloed op inwoners. Inwoners die als individu weinig zicht hebben op:

• wat er gebeurt bij de gemeente met gegevens;
• welke processen van toepassing zijn;
• welke keuzes voor hen gemaakt worden;
• welke manier deze keuzes gemaakt worden.

Diegenen die aan de lat staan om datagedreven werken in goede banen te leiden zijn de Nederlandse lokale volksvertegenwoordigers, gemeenteraadsleden.

Politieke focus

Gemeenteraadsleden moeten kaders stellen en kritische vragen stellen bij de uitvoering waarbinnen de gemeentelijke organisatie datagedreven mag en kan handelen. Gemeenteraadsleden hebben het vaak druk, wachten op landelijke wet- en regelgeving en beschouwen datagedreven werken als digitalisering. Het Rhatenau Instituut (2020) stelt de volgende redenen vast waarom er weinig aandacht is voor digitalisering:

• Raadsleden zijn zich weinig bewust van de impact van digitalisering. Het ontbreekt hen aan inzicht in de mogelijke effecten.
• Raadsleden zien digitalisering vaak als een ingewikkeld en technisch thema en krijgen er moeilijk vat op. Hun primaire interesse ligt bij maatschappelijke thema’s.
• Wethouders vinden de betrokkenheid van raadsleden belangrijk, maar willen niet dat raadsleden op de stoel van de wethouder gaan zitten. Vaak zien zij digitalisering als beleidsuitvoering, en daar gaan zij over.

Schuwe ambtenaren

Het gebrek aan focus van de politiek is één kant van het verhaal. Het laatste punt van de vorige paragraaf heeft betrekking op de ambtelijke organisatie. De wethouder en ambtenaren hebben naar mijn mening gelijk dat zij verantwoordelijk zijn voor de organisatie van datagedreven werken, maar zij vertegenwoordigen geenszins de bevolking om te mogen bepalen wat de ethische kaders zijn waarbinnen datagedreven werken mag plaatsvinden. In de praktijk is te zien dat ambtelijke afdelingen het oordeel van gemeenteraden schuwen om geen moeilijke en/of kritische vragen te hoeven beantwoorden of te moeten wachten op het besluitvormingsproces van de gemeenteraad. Het is praktischer om het onderwerp als een ambtelijke aangelegenheid te zien. De uitkomst kan zijn dat er ongecontroleerd data wordt verzameld en informatie wordt geleverd door de organisatie voor de organisatie en het bestuur, zonder dat de maatschappelijke impact is afgewogen door de gemeenteraadsleden.

Debat over normatieve kaders

Al eerder werd benoemd dat bij dataprojecten publieke waarden raakt en het steeds een afweging is in hoeverre dat wenselijk is. Informatie over inwoners raakt vaak de publieke waarden van inwoners. Denk aan het verzamelen van data voor surveillance waarbij veel data van onschuldige mensen wordt verzameld of een systeem voor vroeg signalering die via het combineren van verschillende databronnen de financiële situatie van inwoners analyseert. Deze voorbeelden kunnen leiden tot een verlies aan controle over data, discriminatie of gebrek aan controle over technologie. De politiek zou zich verschillende vragen moeten stellen of bijvoorbeeld in het eerste geval de privacy mag wijken voor de veiligheid van de inwoners. De afweging van deze publieke waarden hangt af van de normatieve kaders van de individuele volksvertegenwoordigers. De individuele kaders horen afgewogen te worden in een debat zodat er een gemeentelijke norm of waarden kader ontstaat. Uiteindelijk zorgt dit voor een responsief beleid waaraan ambtenaren, die de dataprojecten uitvoeren, zich kunnen conformeren.

Reactie van Fons Naterop, burgemeester van de gemeente Kapelle

“De gemeente levert meer dan 140 heterogeen samengestelde (hoofd)producten en diensten aan haar inwoners met ieder een eigen, vaak verticaal georganiseerde, informatiestroom. Met andere woorden de linkerhand weet soms niet wat de rechterhand doet terwijl we een organisatie zijn.

Hoog tijd om met datagedreven werken de horizontale verbanden aan te leggen. Niet alleen binnen de eigen organisatie maar zeker ook met andere publieke instellingen.

Denk bijvoorbeeld aan criminaliteitsbestrijding met politie, justitie, belastingdienst enz.

Bestuurlijk moet dat de komende jaren gefaciliteerd worden. De gemeenteraden horen daar in mee genomen te worden. Dit kan door aan de voorkant een handelingskader vast te stellen dat ook kan dienen als toetsingskader voor de controlerende taak van de raad.

Dit kader geeft de bestuurder en de organisatie de ruimte om de noodzakelijke stappen te maken.”

Tot slot

Omarm de politiek en geef de gemeenteraad zijn verantwoordelijkheid bij het organiseren van datagedreven werken. Vanuit de ambtelijke organisatie betekent dit toenadering zoeken tot de politiek, dit zorgt voor een gedegen en transparant beleid waar keuzes aan de voorkant door volksvertegenwoordigers worden gemaakt. Op deze manier geven we als betrouwbare en meest nabije overheid invulling aan het debat over ethisch verantwoord omgaan met de gegevens van onze inwoners.

Op welke manier de ambtelijke organisatie en de politiek samen beter kunnen optrekken in het vormgeven van democratisch datagedreven beleid leest u volgende maand meer.

Bronnen

Alle theoretische kennis in dit stuk heb ik te danken aan het Rhatenau Instituut vanuit de volgende bronnen:

• Longread website Rathenau Instituut ‘Hoe beschermen gemeenten publieke waarden in de slimme stad?’
• Rathenau Instituut (2020). Raad weten met digitalisering – Hoe de gemeenteraad kan sturen op de maatschappelijke impact van digitale technologie (auteurs: Das D., P. Faasse, B. Karstens en P. Diederen)

De vertaling naar de praktijk heb ik kunnen maken door 25 jaar ervaring van Telengy-collega’s bij gemeenten en de gesprekken met en feedback van Linda van Duiven-Van Dijk, Jolanda Boer en Fons Naterop.

Meer weten?