“Diverse maatschappelijke ethische vragen, bijvoorbeeld over inzicht in algoritmen of een eerlijke data-economie, staan veel nadrukkelijker op de agenda… Op andere terreinen zijn thema’s wel geagendeerd, maar nog niet vertaald naar concrete beleidsmaatregelen.”

Kool, L., E. Dujso, en R. van Est (2018).

Het is een zoektocht op welke wijze datagerelateerde (ethische) vraagstukken vertaald kunnen worden naar beleid. Er kunnen verschillende oorzaken aangedragen worden waarom dit lastig is: gebrek aan kennis, ontbrekende wet- en regelgeving, een andere focus of diffuse verantwoordelijkheid. Voor datagedreven werken waar inwoners en publieke waarden centraal staan, is democratisch datagedreven beleid essentieel. In dit artikel staat een aantal aanbevelingen om dat te organiseren.

Hoofdrolspelers in beleid

Bestuurlijk draagvlak is onmisbaar om een democratisch datagedreven beleid mogelijk te maken. Organisaties die vooroplopen met datagedreven werken, hebben vrijwel altijd een ambassadeur op bestuurlijk niveau. Een ambassadeur kan vanuit een maatschappelijke vraag betrokken zijn bij een dataproject. Hij/zij kan de andere bestuurders en de samenleving voorlichten wat de meerwaarde van een datagedreven project is. Voor de ambtelijke organisatie is dit vaak de portefeuillehouder. Hij of zij is verantwoordelijk voor het verbinden van datagedreven werken aan beleidsdoelen en daarmee maatschappelijke vraagstukken. Hierdoor wordt het onderwerp meer grijpbaar voor de hele organisatie.

De tweede groep die geïdentificeerd kan worden, zijn de belanghebbenden. Wanneer we datagedreven werken op een democratische wijze willen ontwikkelen en implementeren, kunnen we hun waarden, belangen, verwachtingen en zorgen beter in het ontwerp meenemen. Bovendien draagt participatie van gebruikers bij aan hun begrip van de technologie (en bijbehorende regelgeving). Dit verstevigt de kennisbasis van beleidsmakers en ontwikkelaars en bevordert de acceptatie en legitimiteit van overheidsbeslissingen.

De gemeenteraad, zoals ik in mijn vorige artikel bepleitte, is verantwoordelijk voor de ethische kaders van datagedreven werken bij gemeenten. In de volgende paragraaf hoe de raad ondersteund kan worden tot het komen tot kaders.

Volksvertegenwoordigers aan zet

Het onderwerp moet duidelijk op de kaart staan. Bij de gemeente Kapelle was de aanleiding een  beeldvormende informerende sessie waarin de rol van de volksvertegenwoordigers centraal stond in het bewaken van de publieke waarden bij datagedreven plannen van de gemeente. Bij de gemeenteraad van ’s-Hertogenbosch ontstond urgentie door de volgende vragen van de rekenkamer:

1. Bent u als raad voldoende op de hoogte op welke beleidsterreinen (welke) data analyses worden uitgevoerd, wat het doel is van deze analyses, en in hoeverre geautomatiseerde beslisregels (algoritmen) worden gebruikt?
2. Onderschrijft u de stelling dat er kaders ontbreken op basis waarvan het college tot politiek gedragen uitvoering kan komen waar het de toepassing betreft van complexe data analyses en algoritmen m.b.t. de realisatie van beleidsdoelstellingen? Bent u het met de rekenkamercommissie eens dat er een verantwoordelijkheid voor de raad is om kaders te stellen aan het gebruik van data-analyses en algoritmen door de gemeente?
3. Onder welke voorwaarden vindt u het acceptabel dat er voor de uitvoering en ontwikkeling van beleid gebruik wordt gemaakt van complexe data-analyses en algoritmen? Wat vindt u echt niet acceptabel en wat wel?Eventuele hulpvragen hierbij:
   • Welke eisen moeten gesteld worden aan algoritmes die worden gebruikt?
   • In hoeverre heeft de burger zicht en invloed op de gegevens die over hem/haar worden verzameld door de gemeente?
   • Met wie mag de gemeente data delen?
   • Onder welke voorwaarden mogen data van externe partijen (die misschien de grenzen van het mogelijke opzoeken) worden gebruikt?
4. Vindt u, met ons, dat u voor de invulling van uw kaderstellende en controlerende taken, op dit onderwerp, inzicht nodig heeft in:
   • Welke gemeentelijke data-projecten er lopen?
   • Waarom deze projecten lopen (oftewel: wat is de initiële doelstellingen en waarom wordt hiervoor gebruik gemaakt dan data)?
   • Welke data er, op hoofdlijnen, gebruikt worden in deze projecten?

Denkramen, kaders en controlemechanieken

Bovenstaande vragen verplaatsen het gesprek van het ingewikkelde en technisch thema naar de juiste vragen stellen en maatschappelijke vraagstukken. Om deze vraagstukken goed te beantwoorden hebben raadsleden denkramen, controlemechanieken en het ethische kaders nodig. Zij kunnen bijvoorbeeld gewezen worden op:

• Het denkraam van het Rhatenau Instituut gepresenteerd in het rapport Raad weten met digitalisering;
• De DataWijzer voor gemeenteraadsleden van de Utrechtste Data School en de rekenkamercommissie van ’s-Hertogenbosch.

Uiteindelijk moeten kaders, al dan niet met hulp, ontwikkeld en vastgesteld worden. Digitalisering en datagedreven werken blijven uitermate complexe thema’s. Om het college en de gemeenteraad gevraagd en ongevraagd te ondersteunen, start een aantal gemeenten experimenten met een ethische adviescommissie. Gemeente Utrecht, Eindhoven, Amersfoort en Enschede geven hier op verschillende wijze invulling aan. Sommige gemeenten werken bijvoorbeeld met hoogleraren en andere met experts uit het werkveld.

Datagedreven projecten staan voor veel gemeenten nog in de beginfase. De komende jaren zullen deze projecten en de bijbehorende technologie exponentieel groeien. Een analyse van de gemeenteraad voor elk project is in de toekomst niet werkbaar en tijdrovend.  De raad moet bij de ontwikkeling van datagedreven werken en de bijbehorende nieuwe technologieën een waardenkader afwegen, zodat het college en de ambtelijke organisatie dit kan vertalen naar beleid en de raad vervolgens de uitvoering kan controleren.

 Invloed op datagedreven werken

Een krachtig mechanisme van de gemeenteraad is zeggenschap over de financiële middelen. De gemeenteraad kan eisen aan projecten stellen aan datagedreven projecten en alleen middelen beschikbaar stellen wanneer maatschappelijke meerwaarde en oog voor maatschappelijk ethische kwesties is bewezen.

Grotere gemeenten ontwikkelen nu al strategieën en visies op gebruik van data. Een goed voorbeeld hiervan is:

• de Datastrategie: Datagedreven werken voor onze stad, van de gemeente Den Haag;
• de Visie: Digitale Stad 2021-2025 van de gemeente Utrecht.

Om meer zichtbaarheid te geven aan het beleid, kan de ambtelijke organisatie datagedreven werken opnemen in het informatiebeleidsplan. Niet alleen een paragraaf over de technologie en investeringskosten, maar ook de maatschappelijke impact en ethische effecten. Daarnaast doet de gemeente er verstandig aan om bij datagedreven projecten doelen te vertalen naar KPI’s om inzichtelijk te maken wat een project bereikt en analyses met voorziene en potentiële effecten toe te voegen.

Beleid communiceren naar de praktijk

Wanneer de richtlijnen, het beleid en het ethisch kader ontwikkeld zijn, moet er vorm worden gegeven aan het beleid. Voor de ambtelijke organisatie is ethiek vaak nieuw. Bespreek met de ambtelijke organisatie de professionele afwegingen, welke verantwoordelijkheid bij de ambtenaar ligt en wat aan de politiek is. Leer ethische problemen in dataprojecten, datamanagement en databeleid te herkennen door De Ethische Data Assistent (DEDA) te gebruiken van de Utrechtste Data School.

Vertaal beleid naar een handzaam en werkbare documenten, templates of sjablonen. Waardoor bij ieder dataproject de ethiek en de maatschappelijk impact vooraf centraal staat en achteraf gecontroleerd kan worden of hiernaar gehandeld is.

Tot slot transparantie

Transparantie en het afleggen van verantwoording zijn essentieel voor goed openbaar bestuur. Dit geldt zeker ook bij democratisch datagedreven werken. Transparantie zorgt er onder andere voor dat burgers voor hun rechten kunnen opkomen. Alleen met goed inzicht in datagedreven projecten, kunnen zij controleren of deze in lijn is met wat zij belangrijk vinden. Transparantie kan deels al worden geborgd in het ontwerp. Afhankelijk van de gebruikte technologie kan er over verschillende zaken, op de juiste manier verantwoording worden afgelegd. Een goed voorbeeld is het algoritmeregister van de gemeente Amsterdam, bij het gebruik van algoritmes, waar de inwoners mogen weten welke algoritmes de gemeente Amsterdam gebruikt bij gemeentelijke dienstverlening. Per algoritme wordt de algemene informatie over de bedoeling en werking van het algoritme inclusief de meer gedetailleerde technische informatie gemeld.

Nu kunnen we met zijn allen aan de slag met datagedreven beleid voor de inwoners van de gemeente. 

Alle theoretische kennis in dit stuk heb ik te danken aan de volgende bronnen:

• De Utrechtste Data School: De Ethische Data Assistent (DEDA).
• Digitale Overheid: Toolbox Datagedreven werken.
• Gemeente Amsterdam: Algoritmeregister.
• Gemeente Den Haag. Datagedreven werken voor onze stad.
• Gemeente Utrecht: Visie digitale stad, 2021-2025.
• Kool, L., E. Dujso, en R. van Est (2018). Doelgericht digitaliseren – Hoe Nederland werkt aan een digitale transitie waarin mensen en waarden centraal staan. Den Haag: Rathenau Instituut
• Longread website Rathenau Instituut ‘Hoe beschermen gemeenten publieke waarden in de slimme stad?’
• Rathenau Instituut (2020): Raad weten met digitalisering – Hoe de gemeenteraad kan sturen op de maatschappelijke impact van digitale technologie (auteurs: Das D., P. Faasse, B. Karstens en P. Diederen)
• Rekenkamercommissie ’s Hertogenbosch: Discussienotitie Verantwoord datagebruik en de rol van de raad.
• VNG realisatie: Principes voor een digitale samenleving.
• Ottens, D., R. (2021) Datagedreven werken en de Angst voor de Raad.
• De vertaling naar de praktijk heb ik kunnen maken door 25 jaar ervaring van Telengy-collega’s bij gemeenten en mijn eigen gemeentelijke ervaringen.

Meer weten?