Ondanks de politieke aandacht en de ondersteuning die vanuit de Rijksoverheid op dit onderwerp geboden wordt, wil het maar niet lukken om gemeenten enthousiast te krijgen voor het actief publiceren van open data. Begin 2017 publiceren slechts 32 gemeenten open data via het landelijke overheidsportaal www.data.overheid.nl. Van deze 32 gemeenten zijn er ook nog eens 10 gemeenten waarbij de link naar de daadwerkelijke data niet (meer) werkt. Deze gemeenten mogen dus eigenlijk niet meegerekend worden. Het is dan ook niet zo heel vreemd dat in de top 10 van de meest geraadpleegde open datasets er geen enkele afkomstig is van een gemeente. Deze opvallende cijfers waren voor Telengy-adviseur Jacob Ubbels reden om eens wat dieper op deze materie in te zoomen.

Wat is open data?

Open data zijn gegevens die vrij toegankelijk zijn en zonder beperkingen kunnen worden hergebruikt. Concreet zijn de onderstaande uitgangspunten van toepassing op open data:

• De data zijn openbaar.
• Er berusten geen auteursrechten of andere rechten van derden op.
• De data zijn bekostigd uit publieke middelen, beschikbaar gesteld voor de uitvoering van een taak.
• De data voldoen bij voorkeur aan ‘open standaarden’ (geen barrières voor het gebruik door ICT-gebruikers of door ICT-aanbieders).
• Open data zijn bij voorkeur leesbaar op de computer, zodat zoekmachines informatie in documenten kunnen vinden.

Waarom open data publiceren?

De huidige netwerk- en informatiesamenleving heeft invloed op het functioneren van de overheid. De relatie tussen overheid en burgers ontwikkelt zich en wordt steeds minder hiërarchisch. De maatschappij wordt steeds meer een netwerk waarin burgers eigen initiatieven ontplooien en de overheid is één van de schakels in dit netwerk. Burgers willen steeds meer meebeslissen en meedenken over het beleid en daarbij is een goede informatiepositie cruciaal. Een goede en meer gelijkwaardige verbinding tussen burger en de overheid ontstaat door persoonlijke betrokkenheid, het serieus nemen van burgers en hun belangen, via gelijkwaardigheid en vanuit vertrouwen. Burgers verwachten een eerlijke en realistische communicatie met de overheid. Het transparant publiceren van open data door de overheid kan hier een bijdrage aan leveren.

Vanwege de positieve effecten die het hergebruik van overheidsinformatie kan opleveren, is de Nederlandse overheid ertoe overgegaan het hergebruik van openbare overheidsinformatie actief te bevorderen. Op die manier kunnen andere partijen deze informatie gebruiken, verrijken en (op maat) aanbieden aan de maatschappij. Overheidsdata zijn inmiddels makkelijk te vinden en te ontsluiten via het open dataportaal (data.overheid.nl).

Beschikt de gemeente over open data?

Eén van de redenen waarom gemeenten zo slecht scoren bij het publiceren van open data zou kunnen zijn dat zij in onvoldoende mate beschikken over open data. Maar dat is niet het geval, want alleen al de datasets op het terrein van de openbare ruimte (monumentale bomen, lantaarnpalen, rioolstelsel etc.), economie (WOZ waarden, verstrekte subsidies etc.), milieu (bodemkwaliteit, luchtonderzoeken etc.) bieden vele kansen voor het actief publiceren van open data. Voor de volledigheid presenteert onderstaand overzicht de onderwerpen en het aantal datasets die op dit moment door de overheid worden gepubliceerd op www.data.overheid.nl.

Overzicht open datasets (bron: www.data.overheid.nl)

Wat zijn dan de grootste belemmeringen voor gemeenten?

In de dagelijkse praktijk voelen gemeenten regelmatig belemmeringen als het gaat over het actief openbaar maken van niet-vertrouwelijke data. Enkele van de belangrijkste bezwaren zijn:

Juridisch : De grootste belemmeringen zijn vaak de juridische beperkingen. De hoofdregel in Nederland is dat overheidsinformatie openbaar is, tenzij een wettelijke regel anders bepaalt. Die uitzonderingen op de hoofdregel zijn opgenomen in de Wet Openbaarheid van Bestuur of andere bijzondere regelingen. Het is dus zaak om van te voren goed te controleren of er geen uitzondering geldt voor de geselecteerde datasets. Inmiddels zijn er hele handige juridische beslisbomen in omloop (bijvoorbeeld de beslisboom van de gemeente Rotterdam) waarbij u zeer snel kunt achterhalen of publiceren is toegestaan of juist niet.

Kosten : Het realiseren van openheid zal ook investeringen en kosten met zich meebrengen die in tijden van bezuinigingen niet vanzelfsprekend zijn. Uit cijfers van andere gemeenten blijkt dat de (externe) investeringskosten die gemaakt moeten worden beperkt zijn. In onderstaande tabel zijn de investeringen van de gemeenten Enschede en Rotterdam weergegeven. Let wel, dit zijn de extra investeringen bovenop de inzet van bestaand personeel.

Bron: The Green Land, 2014; Jaarverslagen genoemde organisaties.

Organisatorisch/ eigenaarschap : Andere mogelijke belemmeringen liggen vaak op organisatorisch en informatiekundig vlak. Gemeenten hebben vanwege hun diversiteit aan taken ook een zeer divers applicatielandschap met veel verschillende informatiesystemen. Hierdoor kost het relatief meer inspanning om deze te analyseren en te ontsluiten. Ook kan er onduidelijkheid zijn over de vraag wie nu eigenlijk eigenaar is van bepaalde data. Dit is namelijk niet altijd de gemeente zelf. Bij onduidelijkheid is het van belang om in gesprek te gaan met de verschillende partijen die betrokken zijn bij de betreffende data.

Wat kunnen gemeenten nu het beste doen?

Zoals al eerder geschetst is onze oude traditionele maatschappij razendsnel aan het veranderen naar een informatiemaatschappij. Hierbij wordt het door technologie steeds makkelijker om grote hoeveelheden informatie snel en krachtig te (her)gebruiken in nieuwe situaties/applicaties. Het is wat mij betreft dan ook onomkeerbaar dat de maatschappij van de overheid gaat verlangen dat openbare informatie transparant ontsloten moet worden. Vanuit de politiek zullen gemeenten in de komende jaren waarschijnlijk gedwongen worden om hiermee aan de slag te gaan. Echter dit hoeft voor een gemeente helemaal geen verkeerde ontwikkeling te zijn. Zo is bijvoorbeeld de nieuwe Omgevingswet een prachtig vehikel om het publiceren van openbare data in een gemeente een impuls te geven. Immers de Omgevingswet heeft bijvoorbeeld ook als doel om voor een burger of bedrijf van elk perceel inzichtelijk te maken welke overheidsinformatie bekend is. Zo kunnen beide initiatieven elkaar versterken en prima samen opgaan.

Hoe aan de slag?

Ervaring heeft geleerd dat het aan de slag gaan met open data niet automatisch van de grond komt. Het helpt enorm als er binnen de gemeente eerst op bestuurlijk en ambtelijk niveau draagvlak is om op dit terrein stappen te gaan zetten. Als er eenmaal draagvlak gecreëerd is, zal iemand in de organisatie de opdracht (en tijd) moeten krijgen om deze taak vorm en inhoud te geven. Ga daarbij op zoek naar waar op dit terrein de meeste energie in de organisatie zit en probeer daar de eerste stappen te zetten.

Meer weten?

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Jacob Ubbels, adviseur bij Telengy, via tel. nr. 06 50 43 15 78 of via e-mail: j.ubbels@telengy.nl.