“Transparantie zorgt ervoor dat burgers voor hun rechten kunnen opkomen.”

Datagedreven werken is een begrip dat steeds meer genoemd wordt in de wandelgangen van gemeenten. Om de onderlinge samenhang van data projecten te waarborgen is er grip nodig. Dit kan een gemeente ondersteunen om efficiënt en effectief doelstellingen te realiseren. Daarnaast zorgt het voor een transparante verantwoording aan belanghebbenden zoals gemeenteraad, inwoners, ondernemers, bezoekers en samenwerkingspartners.

Uiteindelijk organiseert een gemeente datagedreven werken voor de ondersteuning bij publieke taken waarvoor data van inwoners wordt gebruikt. Transparantie zorgt er onder andere voor dat inwoners voor hun rechten kunnen opkomen. Alleen met goed inzicht in datagedreven projecten, producten en diensten kunnen interne en externe stakeholders controleren of deze in lijn zijn met wat zij belangrijk vinden. Het is geen passieve, maar juist een proactieve houding waaraan gemeenten zich dienen te committeren.

In dit derde artikel staat grip op datagedreven werken door transparantie centraal.

• grip door sturen;
• grip door organiseren;
• grip door transparantie;
• grip door toezicht houden.

Grip door transparantie

Datagedreven werken is veelal digitaal en valt onder de Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur (CODIO) van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Waarden uit de code zijn bijvoorbeeld:

• “Het bestuur legt actief, aan de samenleving en politiek, verantwoording af over digitaal bestuur.”
• “De overheid betrekt burgers actief en in een open gesprek bij besluitvorming rondom en inzet van digitale middelen in bestuur.”
• “De overheid of gerelateerde organisatie respecteert autonomie en zelfbeschikking van burgers, ook in relatie tot hun data.”

Op basis van deze waarden kan een gemeente specifieke acties en afspraken ontwikkelen voor inwoners, ondernemers en andere belanghebbenden, bijvoorbeeld:

Digitaal burgerschap

Iedere inwoner zou het recht moeten hebben op toegang tot begrijpelijke en accurate informatie over technologie, de algoritmes en de kunstmatige intelligentiesystemen die zijn of haar leven beïnvloeden, evenals de mogelijkheid om oneerlijke, bevooroordeelde en discriminerende systemen te betwisten en te veranderen.

Een inwoner moet nogal wat digitale vaardigheden hebben om dit te bewerkstelligen. Bibliotheken nemen hier een rol in door digitaal burgerschap te versterken bij inwoners. Digitaal burgerschap betekent dat mensen zich actief, vaardig en weerbaar kunnen bewegen in de online informatiesamenleving. De nationale ai-cursus is een ander mooi voorbeeld; zij proberen zoveel mogelijk Nederlanders goed voor te bereiden op een toekomst met kunstmatige intelligentie (AI).

Vaardige inwoners kunnen naar de data kijken en deze beoordelen. Met behulp van diverse feedbackmechanismen kunnen inwoners input geven op de kwaliteit van de data. Op die manier vindt een extra externe controle plaats en kan de kwaliteit van de data verbeteren. Verbetering van de eigen datakwaliteit kan hierdoor ook een verbetering geven aan het voeren van datagedreven beleid.

Gemeenten kunnen digitale participatie en feedback verhogen door actief in te zetten op digitaal burgerschap.

Open data

De enorme mogelijkheden om data te verzamelen en beschikbaar te maken leiden tot nieuwe eisen aan de openheid. De eisen voor openheid zijn veelal vastgelegd in wetgeving als de Wet hergebruik overheidsinformatie en Wet openbaarheid van bestuur (wat de Wet open overheid wordt). Niet alleen wetgeving kan gemeente motiveren tot openheid, want openheid heeft ook andere voordelen. In het artikel Actualisatie Wet hergebruik overheidsinformatie beschreef ik al de economische en sociale meerwaarde van open data.

Volgens onderzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties leidt het delen van data ook tot meer grip. Het beschikbaar stellen van data geeft de inwoners de optie om de gemeente beter controleren op de uitvoering van haar taken. Door de openheid van de gemeente te vergroten wordt ook indirect de legitimiteit van de gemeente vergroot. Tot slot kunnen inwoners, de gemeenteraad en ondernemers verifiëren of datagedreven middelen het doel dienen waarvoor ze zijn ontwikkeld.

Data tafel

Wie aan tafel zit, kan een geluid laten horen. Een goede vorm om interne en externe stakeholders mee te nemen is een centraal georganiseerde data tafel. Aan deze data tafel zitten de verantwoordelijke bestuursleden, ambtelijke eindverantwoordelijken, de datagedreven programma- of projectmanagers en de stakeholders waarvoor dataprojecten, producten en diensten worden georganiseerd.

Wanneer we datagedreven werken op deze betrokken wijze ontwikkelen en implementeren, kunnen we waarden, belangen, verwachtingen en zorgen beter in het ontwerp meenemen. Bovendien draagt participatie van de interne en externe stakeholders bij aan hun begrip van de technologie (en bijbehorende regelgeving). Dit verstevigt de kennis van beleidsmakers en ontwikkelaars en bevordert de acceptatie en legitimiteit van gemeentelijke beslissingen over het onderwerp datagedreven werken.

Bronnen

De vertaling naar de praktijk heb ik kunnen maken met de hulp van mijn collega’s die 25 jaar actief zijn in de gemeentelijke wereld.

De kennis in de serie komt uit de volgende bronnen:

• Risico Management meer dan de som der delen.
• Gemeente Governance Projecten in Control Het onverwachte beheersen.
• Digitale Overheid. Toolbox Datagedreven werken.
• De Utrechtste Data School. De Ethische Data Assistent (DEDA).
• De RijksAcademie voor Digitalisering en Informatisering Overheid. Kenniswiel Data Governance.
• Gemeente Den Haag. Datagedreven werken voor onze stad Datastrategie 2020-2022.
• Gemeente Eindhoven. Bijlage 1.2: Instellingsbesluit ethische commissie
• ICTU: Leer- en expertisepunt datagedreven werken. Chief Data Officer, aanjager van datagedreven overheidsorganisaties.
• Ministerie Justitie en Veiligheid. Datagedreven werken: Wat is er voor nodig?
• Nederlandse Overheid Referentie Architectuur. Wettelijke kaders en regelgeving gegevensmanagement.
• Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Albert Meijer en Erna Ruijer. Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur (CODIO): Borgen van waarden bij de digitalisering van het openbaar bestuur
• Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Tom Kronenburg, Ton Monasso, Ellen Boschker, Marcel Thaens: Waarde van open data.
• Rathenau Instituut (2020). Raad weten met digitalisering – Hoe de gemeenteraad kan sturen op de maatschappelijke impact van digitale technologie (auteurs: Das D., P. Faasse, B. Karstens en P. Diederen)
• NL DIGITAAL: Interbestuurlijke Datastrategie Nederland.
• S. Department of Education. Office of the Chief Data Officer
• Handreiking open data
• Digitaal burgerschap
• Coalitie van steden voor Digitale Rechten
• Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De waarde van open data Keuzes en effecten van open-datastrategieën voor publieke organisaties

Meer weten?